Ponad pół wieku temu zdarzył się w historii nowożytnej fakt: zaplanowano - i zamiar ten niemalże został urzeczywistniony - wymordowanie całego narodu. Unicestwiono w sposób niegodny człowieka ponad 6 milionów osób. Masową eksterminację europejskich Żydów, dokonaną w czasie II wojny światowej przez Niemców, określa się jako: Holokaust, Szoa, Zagłada, genocidium (ludobójstwo). Najczęściej używane słowo - Holokaust - (z gr. holokauston) oznacza ofiarę całopalną, tzn. taką podczas której ofiarowane zwierzę zostało całkowicie spalone na ołtarzu. Wyraz "szoa" jest hebrajskim odpowiednikiem greckiego holokauston.
Prawdopodobnie 21 lipca 1941 roku Hitler ustnie wydał Goeringowi i Himmlerowi rozkaz fizycznej zagłady wszystkich Żydów na terenie całej strefy wpływów III Rzeszy. Ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej zajęli się Heydrich, Himmler i Goering. Początkowo plan akcji zakładał rozstrzelanie wszystkich Żydów, lecz wkrótce okazało się to mało efektywne i wpływało deprymująco na członków plutonów egzekucyjnych. Przystąpiono więc do budowania specjalnych ośrodków służących przemysłowemu uśmiercaniu ludzi. Nieprawidłowo nazywa się je obozami zagłady, choć właściwą nazwą (jako że obóz kojarzy się z miejscem przebywania, te zaś służyły wyłącznie zabijaniu) jest ośrodek zagłady. W Polsce było ich sześć: Chełmno nad Nerem, Bełżec, Majdanek, Sobibór, Treblinka i Oświęcim.
Likwidowanie każdego śladu żydowskiej egzystencji nie odbywało się tylko w ośrodkach natychmiastowej zagłady, lecz również w obozach koncentracyjnych, obozach przymusowej pracy, gettach oraz innych miejscach masowych straceń Żydów.
Na terenach dawnych działań eksterminacyjnych utworzone zostały muzea martyrologii, obrazujące tragiczny los ofiar faszyzmu, lub zbudowano wielkie pomniki-mauzolea dla upamiętnienia tych wydarzeń i uczczenia zmarłych. Polskie prawo uznaje te miejsca za zabytki historyczne, tak jak inne oficjalne cmentarze wojenne.
Spośród 20-tu tysięcy miejsc, których znaczenie moralne jest równorzędne niezależnie od liczby zamordowanych, wyróżniono tu obok wszystkich istniejących ośrodków zagłady największe obozy koncentracyjne oraz getta. Są to obiekty o szczególnym znaczeniu, do których kieruje się masowy ruch turystyczny. Do najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych muzeów martyrologii należy muzeum w Oświęcimiu i muzeum w Lublinie na Majdanku, a także dawny obóz koncentracyjny w Treblince, zamieniony obecnie w monumentalny cmentarz, którego nagrobki wykonano z tysięcy odłamków skalnych. Niezwykle istotny w ruchu turystycznym do miejsc martyrologii jest duży udział młodzieży, co ma szczególne znaczenie w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Od ponad 30 lat prowadzi się profesjonalne badania nad ustaleniem najbardziej wiarygodnej liczby ofiar Żydów polskich. 1-go maja 1946 roku angielsko-amerykańska komisja przygotowywująca ekspertyzę dla Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze podała, iż z rąk hitlerowców zginęło 3 miliony 271 tysięcy Żydów polskich. Natomiast według Henryka Kopcia z Wydziału Statystyki GUS zginęło około 3 milionów osób. Szczegółowe badania historyków ŻIH-u oraz wielu badaczy problemu (Czesław Madajczyk, Gerard Reitlinger) wykazały, iż liczba ofiar Żydów polskich waha się od 2,6 mln do 3 mln (Marszałek, 1994). Jeszcze większą różnicę wskazują w liczbie ocalałych z zagłady - 300-800 tys. - która wynika z różnych założeń stanu liczebności Żydów w 1939 roku. W artykule Józefa Marszałka pt. "Stan badań nad stratami osobowymi ludności żydowskiej Polski oraz nad liczbą ofiar obozów zagłady w okupowanej Polsce" zamieszczonym w "Dziejach Najnowszych", autor podaje nowe obliczenia ofiar w obozach śmierci.
Bilans strat osobowych w ośrodkach zagłady w Polsce:
| Ośrodek zagłady |
Straty ogólne (w tys.) |
Straty Żydów polskich (w tys.) |
| Bełżec |
500 |
490 |
| Sobibór |
150 |
60 |
| Treblinka |
850 |
800 |
| Chełmno |
150 |
150 |
| Oświęcim |
1100 |
300 |
| Majdanek |
80 |
60 |
| OGÓŁEM |
2830 |
1860 |
Obok tych największych obozów koncentracyjnych na terenie Polski istniało wiele innych obozów dla jeńców, obozów przesiedleńczych, pracy "wychowawczej", w których również dokonywano masowych egzekucji. W Żabikowie koło Poznania, gdzie istniał obóz pracy "wychowawczej" znajduje się 5 zbiorowych mogił, w których spoczywa 1008 Żydów. W Pruszczu Gdańskim więziono kilkaset tysięcy Żydówek z Francji, Jugosławii, Polski. W Józefowie Biłgorajskim przez cały okres wojny istniały 4 hitlerowskie obozy pracy, w których przebywali Polacy i Żydzi z Austrii i Niemiec. W 1943 r. Niemcy dokonali tu trzech kolejnych egzekucji, w których rozstrzelali około 1000 Żydów. Po wojnie w miejscu zbrodni, w lesie nie opodal miejscowości, ustawiono Pomnik Pamięci Ofiar. Również w Łukowie (woj. siedleckie) w okresie okupacji istniał obóz pracy oraz getto, w którym przebywało 10 tys. Żydów. Na terenie cmentarza żydowskiego stoi pomnik z tablicą ku czci i pamięci około 2000 Żydów z Łukowa, wymordowanych przez Niemców jesienią 1942 r. w okresie likwidacji łukowskiego getta.
